Kurzcharakterisierung:Die Sammelhandschrift stammt aus der Bibliothek der Basler Kartause und enthält Schultexte zum antiken Komödiendichter Publius Terentius Afer (ca. 195 – ca. 159 v. Chr.), so die Comoediae cum didascaliis, wie auch verschiedene Rhetoricae, etwa aus der Rede- und Brieflehre. Den ersten Teil der Handschrift schrieb der spätere Prior Jacob Lauber noch während seiner Studienzeit in den Jahren 1471 und 1472.(flr)
Spätere Ergänzungen:
Zahllose Glossen von Jakob Louber.
Einband:
15. Jahrhundert, braunes Leder mit Streicheisenlinien (repariert 1938); Schnitt gelb, vorn rote Ledersignakeln, auf dem unteren Schnitt “Therencius, Augustinus Datus” (stark abgegriffen); 2 Schliessen (Leder erneuert).
Hauptsprache: Lateinisch
Inhaltsangabe:
1r
Titel, alte Signatur, Besitzeintrag, Conspectus sowie zahlreiche Federproben
1vSynonyma
Beginnt mit Ausrufen (Anfang durch Wurmfrass zerstört, dann “pol, edepol, castor, hercle: iurandi; Eya, age, euge: hortantis … ”), weiter Partikel (z.B. “ututi: qualecumque, ubiubi: ubicumque”), grammatische Nebenformen (z.B. “faxo: facio vel faciam; sient: sint”) usw.
2r-3rIntroductio in TerentiumVidendum est quid sit comedia quid tragedia quid satira …–…
allegabat et adaptabat
Am Schluss wird "Franciscus Petrarcha amicus noster" genannt
Villa (1984) 203 mit Anm. 25 u. 214 mit Anm. 57
3r-4rPraefatio "Monacensis" in Andriam>Historia de Terrencio<Terrencius Affer genere extitit civis Cartaginensis. Revertente autem Sipione …–…
dederunt carino sodali illius, et sic omnia in pace reducta sunt
Hier etwas verkürzt
Druck: Ballaira, G. - Praefatio "Monacensis" ad Terentium, in: Bollettino del comitato per la preparazione della edizione nazionale dei classici greci e latini, N.S. 16, 1968, 15-17
Druck: Riou, Y.-F. - Essai sur la tradition manuscrite du "Commentum Brunsianum" des comédies de Térence, in: Revue d'histoire des textes 3, 1973, 106-112
4r-5rInterpretationes nominum in Terentio occurrentium>Interpretaciones aliquorum terminorum<Andria ab Andro loco dicta est ubi fuit inventa enuchus dicta ab uno enucho …
(4v)
>hic describunt quedam nomina greca<Nicholosa greca mulier est et dicitur a Nichos …
(5r)
Symo penultima producta interpretatur quasi pugnans quia cum aliis …–…
quasi primus factor domus
5r-vVita Terentii>Verum prohemium ipsius Therencii<[5v ][T]errencius afer nacione genere Carthaginensis puer captus …–…
nemo acceperat
5v-138vTerentius: Comediae cum didascaliis, C. Sulpicii Apollinaris Periochis necnon glossis>Terencii Afri comici poete liber incipit<[6r ] >Semethaphium Terencii<. Natus in excelsis … >Argumentum in Andriam quod Ovidius composuit<. Sororem falso creditam … >Prologus Therencii quem ipsemet composuit in persona Caleopii sui recitatoris<. Poeta quom primum …–…
Vos valete et plaudite Caliopius recensui.>Comediarum librum sex qui fabulas complectitur poete comici illustrissimi Therencii die sancti Marci ewangeliste inclito Basiliensi in studio anno Christi incarnacionis 1471 magister Iacobus Louber de Lindow feliciter finivit<
Enthält Andria (ohne Didascalion), 29v Eunuchus, 54v Heautontimorumenos (Titel “Heutontirimeniminos secundum Casperinum”), 77r Adelphoe, 98r Hecyra, 116r Phormio (mit einem ersten Argumentum "E Duobus fratribus alter locuples ... - ... Quod filio suo amanti subvenisset"); 54r Datierung “et ego scripsi 2ª feria post dominicam invocavit 1471” (vgl. auch Bl. 138v), ebd. 2. Datierung “expeditum fuit 2ª ante festum … 74 per me Iacobum magistrum” in dunklerer Tinte, die sich wohl auf eine spätere Lektüre bezieht, welche sich auch in der Glossierung abzeichnet
Periocha Sulpicii Apollinaris in Andriam: Schaller-Könsgen, Init. carm. 15544
Phormio: Geppert, C.E. - Zur Geschichte der Terentianischen Texteskritik, in: Neue Jahrbücher für Philologie und Pädagogik, Suppl. 18: Archiv für Philologie und Pädagogik 18, 1852, Nr. III
139r-162rExpositio Terentii> … Therencii vita. Te sine quis proprium nil incipit atque secundum / … contende labori<Olim cum venissem primum in hanc urbem optimarum arcium studiis celeberrimam …–…
ut in Adelphis proh dii inmortales.>Finis huius<
Der Anfang des Titels durch Beschneidung weggefallen, dann ein vierzeiliger Schreibervers. - Aus der Einleitung ergibt sich, dass der Autor zu dieser Vorlesung über Terenz berufen worden ist
162vPs.-Franciscus Petrarca (Iacobus Alpoleius de Urbesalia): Ars punctandi>Iste est modus punctandi quem dedit Pe. Lůdrer poesis professor eloquentissimus et est modus egregii oratoris Francisci Petrarche paduli poete laureati ad salutandum oratorem insignem<Quesisti, vir egregie, quid senciam de racione punctandi …–…
secundum modernos habeas, vir insignis. Vale
Oben links die Liste der Satzzeichen
Vischer, Wilhelm. - Geschichte der Universität Basel. - Basel, 1860, 186f. Anm. 52 (diese Hs. genannt)
Wattenbach, Wilhelm. - Peter Luder. Der erste humanistische Lehrer in Heidelberg, Erfurt, Leipzig, Basel. In: Zs. für die Geschichte des Oberrheins 22, 1869, 82 (diese Hs. genannt)
Druck: Novati, Franceso - Di un "Ars punctandi" erroneamente attribuita a Francesco Petrarca. In: Reale istituto Lombardo di scienze e lettere, rendiconti ser. 2 vol. 42, 1909, 83-118
Besomi, Ottavio. - Codici Petrarcheschi nelle biblioteche svizzere. In: Italia medioevale e umanistica 8 (1965), S. 369-429
Bockelmann, Eske (Hg.). - Die Metrikvorlesung des Frühhumanisten Peter Luder. - Bamberg, 1984, 163
163r-vTheophrastus cardinalis: Tractatus de eo an uxor ducenda sit>Theofrastus Cardinalis<Expedit tam probatos amicos amare …–…
sed infirma conflictatus via etc.>Explicit Theofrastus Cardinalis etc.<
164r-179vAeneas Silvius Piccolomini: Epistulae selectae, partim excerptae>Utiliora puncta ex epistolis Enee Silvii poete. Excusacio taciturnitatis<Non miror quod nichil ad me scribis …–…
quam cesaris nova civitas
Enthält teils ganze Briefe, teils Auszüge (meist den Anfang oder Anfang und Schluss). Alle Stücke undatiert, die meisten Namen getilgt, einzelne Orte geändert (z.B. 169r Brief 62). Folgende Stücke lassen sich identifizieren nach Ed. R. Wolkan 1.1, 1.2 und 2 (1909-1912): 164r: 1,1 Nr. 106 (Anfang); Nr. 150 (Anfang); Nr. 164 (Anfang); 1,2 Nr. XLIV (Anfang); 164v: 1,1 Nr. 79; 195r: 1,1 Nr. 66 (Schluss fehlt); Nr. 68 (Anfang gekürzt); Nr. 62; 165v: 1,2 Nr. LVII (Mitte fehlt); 1,1 Nr. 88; Nr. 92 (Mitte fehlt); 166r: 1,2 Nr. LVIII; 1,1 Nr. 44; 166v: 1,1 Nr. 163 (Schluss fehlt); Nr. 162; 1,2 Nr. VI (Anfang); 1,1 Nr. 51 (Schluss fehlt); Nr. 39 (ebenso); 167r: Nr. 41 (Mitte fehlt); Nr. 40 (ebenso); Nr. 50 (Schluss fehlt); 167v: 1,2 Nr. X (Schluss fehlt); 1,1 Nr. 56; Nr. 48; 168r: 1,1 Nr. 55 (gekürzt); Nr. 7 (mit Lücke); 168v: Nr. 2; Nr. 70 (Anfang); Nr. 77 (Anfang); 169r: Nr. 101 (Anfang); 169v: Nr. 95 (Anfang); 170r: Nr. 117 (Anfang); 170v: Nr. 119 (zwei Stücke); 171r: Nr. 84 (gekürzt); 171v: Nr. 136 (Anfang); Nr. 141 (Anfang); 172v: 1,2 Nr. V; 1,1 Nr. 37; 173r: Nr. 53 (Mitte fehlt); Nr. 87 (Anfang); Nr. 63 (Anfang); 174r: Nr. 71 (gekürzt); Nr. 161 (Anfang); 174v: Nr. 72 (Anfang); 174v: Nr. 73 (Anfang); Nr. 61; 1,2 Nr. XXXVII (Anfang); 175r: Nr. XLIII (Mitte fehlt); 175v: Nr. LI; 1,1 Nr. 90; Nr. 54; 176v: Nr. 104 (ohne den Liebesbrief); Nr. 132; 177r: Nr. 133; 1,2 Nr. III; Nr. LIV; 177v LIII (Anfang); 1,1 Nr. 78 (als mehrere Briefe); 178v: Nr. 38; Nr. 100; 179r: 2 Nr. 17; Nr.
Wolkan, Rudolf (ed.). - Der Briefwechsel des Enea Silvius Piccolomini (1,1 = Fontes rerum Austriacarum 2,61, Wien 1909; 1,2 = F.r.A. 2,62, 1909; 2 = F.r.A. 2,67, 1912)
179v-185rAeneas Silvius Piccolomini: Oratio ficta Casparis Schlick cancellarii ad Fridericum III imperatorem directa de sede Frisingensi, 1444Si putarem apud te, gloriosissime Cesar, meliorem lacrimis …–…
benigne [recte -a] mente recipite scripta.>Venerabili ac religioso viro domino N. preposito monasterii in Hallis novi operis fautori nostro precipuo< Hufnagel, Otto. - Caspar Schlick als Kanzler Friedrichs III. In: Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung. Ergänzungs-Band Bd. 8. - Innsbruck, 1911, 343f. Anm. 1 (Incipit und Explicit stimmen mit den dort genannten Münchener Handschriften überein)
185r-187rTractatus de nominibus deorum secundum poetas>Sequitur tractatus nominibus deorum secundum processum poetarum<Saturnus pater deorum, Iovis Neptuni scilicet et Plutonis dicitur …–…
unde Medusa dea stuporis
187r-196rAugustinus Datus: Elegantiolae>Incipit liber ysagogicus Augustini Dati Senensis ad Andream Cristoferi filium<Credimus iam dudum a plerisque viris …–…
ad exercitationem accomoda. Vale etc.>Et sic est finis<
Mit zahllosen, z.T. ausführlichen Glossen und Randbemerkungen Jacob Laubers
Druck: z.B. GW 8032
196v-202vHenricus Francigena (Ps.-Guilelmus de Farimando): Aurea gemma>Incipit prologus in artem dictandi<Alberto divino munere canonico glorioso Wilhelmus de Farimando amicorum eius amicissimus salutem cum unanimitatis familiaritate. Crebris dileccionis vestre dilectissime precibus ammonitus …
sub vestra obediencia me persistere vestra dulcedo non ambigatis. L. dei servo P. servorum dei servulus continuarum precum nimia de cordis intimi puritate proveniencia, pater bone, in Christo te rogo nomine quod non que temeritati …–…
baculum non modice michi necessarium porrigas. In eternum deus sit tecum amen etc. Anno 1471 etc. Amen deo gracias
Im Prolog “Legat ergo studiose dictator hunc libellum qui aurea gemma intitulatur quem Wilhelmus ad utilitatem desiderancium dictare papie composuit”. Der Prolog ist Henricus Francigena, aurea gemma (s. C.H. Haskins, Studies in mediaeval culture, Oxford 1929, 178-180 Nr. 4) mit geänderten Namen; auch der Text dürfte eine Fassung von Henricus Francigena sein
Haskins, C.H. - Studies in mediaeval culture. - Oxford 1929, 178-180 Nr. 4
Worstbrock, F.J. - Repertorium der Artes dictandi des Mittelalters, Teil 1. - München 1992, S. 71-79 (S. 75f. Nr. 13.5 diese Handschrift)
202v-205rRegulae derivationum>Regule derivacionum. Prima<Nomina derivanti speciei terminata in tas primo formantur a genetivo adiectivorum nominum 2e declinacionis addito tas ut bonus i addito tas fit bonitas …–…
ut istud nomen flos a verbo floreo lex a nomine lego is ere etc.
In 47 Regeln
205v-206rAttributa singulis regionibus tribuendaRoma / Ravenna / Britania: Roma potens, veneranda Rauenna, Britania pauper …–…
Misna bonos mores habet hospitat atque facunda: Misna
206v-207vBarzizza: Praecepta de compositione verborum>Puncta preceptorum ad partem composicionis que ad ordinem et collacionem spectant<Primum preceptum quod oracio se augeat ut nobilis et egregius, magnificus et illustris …–…
quoniam a summis poetis et oratoribus sunt reperta etc. Et sic est finis
207v-210vPetrus Luder: Modus epistolandi et orandiPeticionis loci sunt 4or, Primus quidem ex honestate constat …–…
ymmo mortis periculum aspernendum facile existimabis. Vale et sic est finis huius etc.
Besteht vor allem aus Musterbriefen
Vgl. Winfried Hagenmaier zu Freiburg i.Br., Hs. 89, 21v-27r (Druck in: GW 8123-8133)
210vPs.-Isidorus: Formulae de gratiarum actione>Ysiderus de graciarum actione referenda<Gracias ago, grates refero …–…
tu mihi super vitam meam places in secula amen
210vClausula epistulae cuiusdam petitionis>Punctus de una epistola<Cognoscite igitur in hoc cepto eloquio si quid amplius verbis consequi …–…
quas facto retribuat qui trinus unus vivit per infinita secula amen.>1472 in octava penthecostes<
Entstehung der Handschrift:
Aus der Kartaus Basel, “proveniens a confratre d. Iacobo Louber” (Eintrag 1r unten von Heinrich Arnoldi, von ihm weitere Einträge 2r unten, 139r unten (gestrichen), 196r unten); 1r Titel, Conspectus und alte Signatur "C cvi" von Jacob Lauber.
Erwerb der Handschrift:
Eigent.: Öffentliche Bibliothek der Universität Basel
Bibliograph. Nachweise
Besomi, Ottavio. - Codici Petrarcheschi nelle biblioteche svizzere. In: Italia medioevale e umanistica ; 8 (1965), S. 369-429, hier S. 380f. Nr. 5
Scarpatetti, Beat Matthias von. - Die Handschriften der Bibliotheken von Aarau, Appenzell und Basel / bearb. von Beat Matthias von Scarpatetti. - Dietikon-Zürich : Urs Graf Verlag, 1977 (Katalog der datierten Handschriften in der Schweiz in lateinischer Schrift vom Anfang des Mittelalters bis 1550 ; Bd. 1), Nr. 496
Bursill-Hall, G. L. - A census of medieval grammatical manuscripts (Grammatica speculativa, Bd.4). - Stuttgart, 1981, S. 29 Nr. 19.13
Steinmann, Martin. - Ungedruckte Beschreibung, ca. 1985 (zugänglich im Sonderlesesaal)
Polak, Emil J. - Medieval and Renaissance letter treatises and form letters. A census of manuscripts ... of Western Europe ...(Davis Medieval Texts and Studies, vol. 9). - Leiden etc., 1994, S. 201f.
Literatur
Wattenbach, Wilhelm. - Peter Luder, der erste humanistische Lehrer in Heidelberg, Erfurt, Leipzig, Basel (aus: Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins, 22). - Karlsruhe, 1869, S. 50 (betr. 207v-210v)
Novati, Francesco. - Di un'Ars punctandi erroneamente attribuita a Francesco Petrarca. In: Reale Istituto Lombardo di scienze e lettere, Rendiconti, ser. 2, vol. 42 (1909), S. 83-118, hier S. 102 Anm. 1 (betr. 162v)
Burckhardt, Max. - Aus dem Umkreis der ersten Basler Universitätsbibliothek. In: Basler Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde ; 58/9 (1959), S. 155-191, hier S. 177
Steinmann, Martin. - Die humanistische Schrift und die Anfänge des Humanismus in Basel. In: Archiv für Diplomatik, Schriftgeschichte, Siegel- und Wappenkunde ; 22 (1976), S. 376-437
Bockelmann, Eske (Hrsg.). - Die Metrikvorlesung des Frühhumanisten Peter Luder (Gratia, 14). - Bamberg, 1984, S. 163 (betr. 162v)
Villa, Claudia. - La "Lectura Terentii" 1 (Studi sul Petrarca). - Padova 1984, 300f. Nr. 17